In de ochtend van 13 januari 2018 kregen de inwoners van Hawaii een schokkend bericht op hun mobieltjes. Een officieel overheidsbericht. “Ballistic missile threat inbound to Hawaii. Seek immediate shelter. This is not a drill.”. Het was net de tijd dat de spanningen tussen de V.S en Korea hoog opliepen. Hawaii was het enige stukje Amerikaans grondgebied dat Kim Jung Il met een nucleaire raketlading kon bereiken. De optelsom was dus snel gemaakt: het eiland zou geraakt worden door een nucleair projectiel. Je zou denken dat dat tot massale paniek onder de bevolking zou leiden, want geschikte schuilplaatsen waren niet voorhanden. De reactie onder de bevolking was echter vrij rustig. Maar wel heel verschillend.
Een deel van de bevolking deed precies wat werd gevraagd: dekking zoeken. Sommigen zochten razendsnel een schuilplaats in het stevigste gebouw wat ze maar vonden in de buurt. Anderen vielen terug op wat ze ‘ooit’ van de overheid hadden gehoord en lieten thuis hun bad vollopen. Dat moest dekking bieden. Een tweede deel koos een fatalistischer opstelling. Tegen een nucleaire bom zou immers niets bestand zijn. Dus belden zij geliefden om afscheid te nemen, schonken zichzelf een mooi glas wijn in om het leven in stijl af te sluiten of zetten zich met een kop koffie en de kat op schoot op de veranda om daar ‘het vuurwerk af te wachten’. Er was ook nog een derde groep. Die deed helemaal niets. Ging gewoon verder met het sproeien van het tuingazon of draaide zich nog eens lekker om in bed. En waarom? Het bericht was volledig aan hen voorbijgegaan.
Het – waar gebeurde – voorbeeld laat zien hoe verschillend mensen onder een extreme dreiging kunnen reageren. Ook bij veel andere, recente crises hebben we kunnen leren hoe mensen zich gedragen wanneer zij zich onveilig voelen. Over hoe de psychologie van de veiligheid werkt. Bij terrorisme bijvoorbeeld. Natuurrampen. Of bij de recente financiële crisis. We weten daaruit dat mensen minder panisch en veel verstandiger reageren dan we op het eerste gezicht zouden denken. Dat adviezen door de meesten echt worden nagevolgd. We weten echter ook, dat daar uitzonderingen op zijn waar we in onze aanpak op moeten letten. Omdat – welk informatiebombardement we ook gebruiken, – de boodschap toch niet bij iedereen overkomt. Dat kan bijvoorbeeld zijn doordat mensen structureel de media van hun land van herkomst volgen en niet die van het land waar zij verblijven. Het is goed te zien dat daar nu al de nodige maatregelen op zijn genomen. Of doordat, zoals in het geval van Hawaii, het handelingsperspectief ondanks alle inspanningen tóch niet concreet genoeg was geformuleerd. Dat zie ik op dit moment in mijn omgeving spelen bij ouders wiens kinderen niet meer naar school gaan. Wat moeten we nu immers doen? De kinderen helemaal binnenhouden? Wel naar buiten, maar alleen in kleine groepjes? Of laten we ze helemaal vrij, met grote samenscholingen in het park als gevolg? Die door ánderen vervolgens met enig afgrijzen worden bezien?
Hoe scherper en specifieker het handelingsadvies is, hoe beter en uniformer het wordt opgevolgd. Dat ging de afgelopen week even mis bij het hamsteren. Toen de maatregelen werden aangescherpt en mensen het advies kregen vooral thuis te blijven was het zo niet gek dat veel mensen terugvielen op wat zij ooit van de overheid hadden gehoord: ‘zorg dat je in ieder geval voor een paar dagen eten in huis hebt’. Dat deden ze dus. Oók om een gevoel van controle over de situatie te krijgen, waardoor we ons – hoe terecht of onterecht ook – toch weer wat veiliger te voelen. De vermaning ‘niet hamsteren!’ is dan begrijpelijk, maar minder effectief dan een advies wat wél te doen.
Maar we moeten met nog wat anders rekening houden. Mensen hanteren namelijk verschillende coping strategieën om de stress die uit een gevoel van onveiligheid voortkomt een plaats te geven. Eén ervan is ontkenning. Domweg omdat het probleem onder ogen zien te pijnlijk is. Of omdat iets anders wat zij belangrijk vinden anders in de knel zou komen. Sommigen vertrouwen louter op hogere krachten. Zoals de Afrikaanse predikant die afgelopen zondag zijn kerkdiensten ongelimiteerd door liet gaan, onder het motto: als ons wat gebeurt is het God’s wil. Tenslotte moeten we er ook rekening mee houden dat sommige mensen juist contrair gedrag gaan vertonen. Uit bravoure, zoals degenen die nog snel even lockdownparties organiseerden. Of uit pure stress, zoals de jongeren die door stress van chronisch terrorisme juist extreme risico’s bleken op te zoeken.
Of dergelijk afwijkend gedrag het overall-effect van de coronastrategie kunnen bedreigen is aan epidemiologen om te bepalen. We moeten er echter alert op zijn dat dit soort gedrag niet nog een heel ander effect heeft: polarisatie en sociale spanningen. Dat de een de ander gaat aankijken op (al dan niet vermeend) risicovol gedrag. We zijn als land immers al een heel eind op koers met een verstandige corona-strategie. Rutte’s toespraak van gisteren zal daar weer een extra bijdrage aan hebben gegeven. De overgrote meerderheid van de mensen zal de gedragsadviezen ongetwijfeld opvolgen. In het nóg scherper en concreter maken van die adviezen kunnen we nog wat stappen zetten. Maar laten we er ook oog voor houden dat sommige mensen en sommige groepen nog een klein zetje nodig hebben en soms ook domweg begrensd moeten worden. Ook om spanningen tussen mensen en groepen te voorkomen. Die zijn immers het laatste wat we kunnen gebruiken in een tijd waarin we samen deze enorme uitdaging aan moeten. In Hawaii bleek na 38 minuten dat het alarm vals was. Bij Corona hebben we met z’n allen echter nog een veel langere tijd te overbruggen.
