De afgelopen tijd zat ik al in zelf-verkozen afzondering. Ik wilde beter doorgronden hoe gedachten over veiligheid en onveiligheid zich door de samenleving verspreiden. Onze normale, lineaire manier van denken schiet hier namelijk tekort; om verder te komen hebben we complexiteitsdenken nodig. Dus legde ik mij de afgelopen tijd toe op het integreren van de studie van veiligheidsbeleving met complexity science. Door die bril ga je de samenleving zien als een complex adaptive system, met mechanismen en patronen die pas opvallen als je het lineaire denken loslaat. Met vooral ook de combinatorial explosion van interacties tussen de verschillende ‘agenten’ in dat systeem (mensen, organisaties) die verklaart hoe gedachten over (on)veiligheid zich veel sneller verspreiden dan we vanuit ons lineaire denken gewend zijn. Niet toevallig noemen we dat in het dagelijkse spraakgebruik het ‘viraal’ gaan van informatie: het gaat om exact hetzelfde patroon als waarmee virussen zich verspreiden. Complexiteitsdenken laat zien dat dat harder en onverbiddelijker gaat dan we geneigd zijn te denken. Dat is het eerste punt dat ons tot voorzichtigheid moet manen.
Uit de leer van veiligheidsbeleving weten we nog een tweede ding. En dat is dat we soms veiligheidsrisico’s overschatten, maar vaak ook onderschatten. De zogenaamde optimism bias zorgt ervoor dat mentaal gezonde mensen als het ware door een roze bril naar de wereld om hen heen kijken. Hen het gevoel geeft ‘dat gebeurt mij niet’. Dat is een heel gezond mechanisme: het voorkomt dat we ons in ons dagelijks leven te veel laten afleiden door allerlei kleine risico’s. Maar het kan er óók aan bijdragen dat we veel grotere risico’s aanvankelijk niet onder ogen willen zien. Al helemaal wanneer die nog abstract zijn, het moeilijk is daar een concrete voorstelling van te maken. Precies zoals nu het geval is. Dat is dus een tweede punt dat ons tot voorzichtigheid moet manen.
En dan is er nog een derde punt. Ik draag onze Nederlandse manier van omgaan met de publieke zaak een warm hart toe. Waarbij we de redelijkheid zoeken, overleggen, polderen. Dat brengt ons veel. Maar we moeten ons afvragen of het soms niet óók onze achilleshiel is. Niet voor niets zag ik in mijn onderzoek naar het veiligheidsbeleid in de afgelopen decennia een vast patroon in de overheidsreacties op nieuwe bedreigingen: dat het relatief lang duurt voordat we met voldoende doortastendheid in actie komen. Dat zagen we met de straatcriminaliteit rond de eeuwwisseling, met de opkomst van ‘onaantastbaren’, met cybercrime, met diverse aspecten van terrorisme, et cetera. Dat is een derde punt dat ons tot voorzichtigheid zou moeten manen.
Gisteren riepen Italiaanse medici Europese landen op om bij de aanpak van het corona-virus veel verder en sneller door te pakken dan we nu al doen. Om over te gaan tot een totale lockdown. Bij uitblijven daarvan wordt de pandemie in hun ogen onbeheersbaar, de gevolgen niet meer te overzien. De Federatie van Medisch Specialisten (FMS) deed een vergelijkbare oproep, om in ieder geval ook alle scholen te sluiten. Het vervelende van complexe problemen is dat we maar één ding zeker weten: that uncertainty is certain. In dit geval weten we echter ook dat – als we aan de verkeerde kant van die onzekerheid gaan staan – een ongekend hoge prijs zullen betalen.
Ik ben natuurlijk geen epidemioloog, maar veiligheidskundige. Ik ben ook een vurig pleitbezorger van schoenmaker hou je bij je leest. Hier overlappen de beide terreinen echter elkaar. Vanuit het onderzoek naar veiligheidsbeleving liet ik zien waarom het risico bestaat dat we de urgentie van het probleem inderdaad nog niet voldoende inschatten. En beide groepen medici waarschuwen met klem dat we de urgentie op dit moment daadwerkelijk onderschatten. Laten we daarom zorgen dat één plus één drie is, hun waarschuwingen serieus nemen en – tenminste! – het advies van de FMS overnemen. Dat laat overigens onverlet dat we, zoals viroloog Marion Koopmans gisteren ook nog benadrukte, ook allemaal zélf aan zet zijn. Want dan pas hebben alle inspanningen écht kans van slagen.
Naschrift: deze column is van hedenochtend 15 maart. Vanmiddag maakt het kabinet bekend de maatregelen inderdaad aan te scherpen: de scholen zullen met ingang van 16 maart dichtblijven, vanaf 15 maart 18.00 uur zal ook horeca en aanverwante sectoren gesloten moeten blijven. Verstandig.
